Šio teksto ir nuotraukų autorė Kristina Slavinska – Šalčininkų viešosios bibliotekos bibliografė kraštotyrininkė. Ji daugelį metų gyvena Rūdninkuose, yra aktyvi Baltosios Vokės krašto bendruomenės narė. Ji rengia kraštotyrines ir pažintines išvykas po Šalčininkų rajoną, kaupia ir sistemina kraštotyros medžiagą apie Šalčininkų  kraštą, yra Rūdninkų girios žinovė. Pateikiamas tekstas lietuvių ir lenkų kalbomis.

Atgimimo metais Kristinos Slavinskos tėvų, Irenos Alinos ir Boleslavo Aladovič (Aładowicz), iniciatyva Rūdninkų kapinėse (Šalčininkų r., Baltosios Vokės seniūnija) buvo pastatytas ąžuolinis kryžius atminti Katynės aukoms, tarp kurių buvo ir mokytojas, atsargos karininkas iš Rūdninkų. Po keleto metų toje vietoje Rūdninkų gyventojas Juliuš Aladovič pastatė granitinį paminklą.

Katynės kryžiaus liudijimas

Namuose apie Katynę girdėjau nuo ankstyvos vaikystės. Kalbėta buvo nedažnai, pusbalsiu, tarp savų ar giminaičiams susirinkus į šventę. Be prakeiksmų ir skundų, bet visada su kažkokia ypatinga rimtimi. Užaugau. Mokykloje mokiausi labai gerai. Buvau pionierė, komjaunuolė… Mano karta turėjo gana nerūpestingą vaikystę. Per televiziją draugas Brežnevas ir partija žadėjo viskuo pasirūpinti. Turėjome teigiamų ir kilnių idėjų. Kiekviename žingsnyje skambėjo šūkiai „žmogus žmogui brolis“, visi tikėjome tautų draugyste, internacionalizmu ir šviesia komunizmo ateitimi. Deklamavome eilėraščius apie Leniną, „Rodiną“ („Tėvynę“), žaidėme „Zarnicą“ („Žaibas“). Ir mums tai patiko… Namuose gyriausi savo aktyvia veikla komjaunime.

Tėvai man nedraudė dalyvauti jaunimo judėjime, bet ir ypatingai dėl to nedžiūgavo. Dažnai piktinausi, kad nevertina mano pasiekimų, bandžiau paaiškinti, kaip svarbu tai, ką veikiu socialistiniame jaunimo judėjime. Nors nepriekaištavo, jaučiau – mano įtikinėjimai buvo priimami išlaikant tam tikrą atstumą.

Mokiausi lenkų mokykloje, bet jaunimas tendencingai tarpusavyje bendravo rusiškai. Tėvas dėl to labai piktinosi. Pagrindinis man keliamas reikalavimas buvo namuose kalbėti lenkiškai. Kiekvienas nukrypimas nuo šios linijos baigdavosi ginčais. Tėvas man priekaištavo, aš kaltinau jį nacionalizmu ir rusofobija. O jis pasakojo apie mano dėdes, išgyvenusius lagerius Kalugoje, apie lenkų karininkų nužudymą Baltojoje jūroje … ir apie Katynę. Netikėjau … Kaip gi šitaip? Aš, komjaunuolė ir aktyvistė, turėjau tikėti, kad komunistinė sistema broliškos tautos rankomis žudo ir persekioja lenkus? Pamenu, kalbėjausi su mama (tikriausiai tada jau mokiausi mokyklos baigiamojoje klasėje). Mama dar kartą bandė man išdėstyti tiesą apie Katynės žudynes. Deja… Ji neturėjo šansų. Juk pati tris kartus su mokykla lankiausi Chatynėje, kaime, kurį vokiečiai sudegino Baltarusijoje. Mama tikrai klysta! Buvau protingesnė, mačiau Chatynėje kiekvienos sudegintos trobos vietoje stulpus su varpais. Kategoriškai – „Ne Katyń, tik Chatyń!“ Po pokalbio mama susigūžė, mačiau jos ašaras. O aš? Aš vis dar nesupratau jos dramos.

Baigusi mokslus komunikacijų technikume, buvau nukreipta į praktiką pašto vagonuose. Važinėjau su paštu į Leningradą. Keitėmės korespondencija ir pašto siuntomis geležinkelio stotyse. Ostaškove (tuomet Kalinino, dabar Tverės aps.) prie traukinio ateidavo pagyvenęs žmogus, aš jam parveždavau duonos iš Vilniaus. Jų parduotuvėse buvo juodos ir baltos duonos, bet tokios „plytos“, esą, neskanios. Jis visada manęs prašė lietuviškos atvežti. Kartą, kalbėdamasi su tuo senuku, prasitariau, kad noriu atvykti į Ostaškovą pailsėti, nes tai yra graži vieta, kurortas, Sieligier ežeras… „Dietka, etot gorod stoit on kostiach poliakov“ („Vaikeli, šitas miestas stovi ant lenkų kaulų“), – pasakė. Esą, tai siaubinga vieta.

Sustingau iš netikėtumo –  „dieduškai“ pasimaišė? Iš kur čia lenkai? O jis tęsė. Pats pasakojo, visai neklaustas. Atsitiktinis žmogus, rusas iš Ostaškovo, man pasakojo apie siaubą, vykusį karo metais už perono sienos. Apie nekaltų žmonių sušaudymus, trukusius nuo ryto iki vėlaus vakaro. „Čia, – jis rodė ranką į sieną, – „jie žudė… dejones iš griovių slopino vis naujai nušautų žmonių kūnų sluoksniai. Niekas nedrįso belaisviams ateiti į pagalbą, visi bijojo dėl savo gyvybės.“

Senukas kalbėjo su skausmu ir jauduliu. Jis skubėjo. Norėjo pabaigti pasakojimą, kol pajudės traukinys.

Buvau iš Lietuvos atvykusiame Baltijos traukinyje – nežinojo, kad aš lenkė. Nesuprato, kodėl suklupau. O aš jau nebegirdėjau tolesnio monologo. Pasaulis staiga pradėjo suktis ir žlugti. Norėjau dar riktelti, kad tai netiesa, nesąmonė… bet negalėjau. Čia ir dabar, Ostaškove, mano pasitikėjimas, vertybių pasaulis negrįžtamai krito į bedugnę.

Po pokalbio su rusu daug ką apgalvojau. Atsiprašiau tėvų, išstojau iš komjaunimo. Pirmą kartą sąmoningai ir nuoširdžiai meldžiausi karių kapinėse gretimoje girioje.

Sovietų valdžia tiesą apie Katynę atskleidė tik 1990 m. Mama [Irena Alina Aladovič (Aładowicz)] nuvyko į Katynę, kai tik buvo suorganizuota pirmoji piligriminė kelionė iš mūsų krašto. Iš Smolensko miško parsivežė saujelę dirvožemio. Sutarė su tėvu [Boleslav Aladovič], kad ši žemė turi ilsėtis mūsų Rūdninkų kaimo kapinėse. Tėvas parūpino ąžuolo rąstą,  šalia esančioje lentpjūvėje buvo padarytas kryžius. Po mėnesio kapinėse prie takelio mažame karstelyje žemė buvo padėta po kryžiumi su užrašu „Katynės aukoms“.

Daugelį metų Katynės žudynės buvo slepiamos. Nepaisant dramos, patirtos dėl melo ir tiesos iškraipymo, mama niekada nepriekaištavo rusams. Ji tikėjo, kad ši tauta nukentėjo nuo režimo labiau nei kas nors kitas. Atleido Katynės budeliams. Meldėsi, kad Dievas jiems atleistų. Tačiau žmonių prašė, kad nepamirštų, kad pasaulis niekada daugiau nekartotų žudynių.

Kryžiaus šventinimo ceremonijoje dalyvavo Lenkijos ambasados ​​ir kitų aukštų institucijų atstovai. Mama visiems pasakojo apie prieškario mokytoją iš Rūdninkų, atsargos karininką Vlodzimežą Kaspžykovskį (Włodzimierz Kasprzykowsk). Karo pradžioje jis buvo iškviestas į „wojenkomatą“ (karinį komisariatą) kaimyniniame miestelyje. Po kelių dienų jį matė vienas jo draugų. Kaspžykovskis paprašė pasakyti žmonai, kad jis grįš po savaitės. Negrįžo. Mama rado jo pavardę nužudytų Katynėje sąrašuose. Teigė, kad kryžių pastatė jo atminimui. Taip ji paaiškino pasauliui. Bet aš žinau, kad yra dar viena tiesa – šis kryžius buvo pastatytas ir man. Man ir tokiems, kaip aš, kuriems Katynė tiek metų asocijavosi su Chatyne.   

Taigi, kaip Hemingvėjaus romane: neklauskite, kam skambina varpai… Neklauskite manęs, kam yra šis kryžius.

P. S. Metams bėgant, laikas nenumaldomai sunaikino medinį atminimo ženklą. Rūdninkų gyventojas Juliuš Aladovič pasiūlė pastatyti granito paminklą. Jis susitarė su mano mama dėl monumento projekto ir atliko darbus. Dėl silpnos sveikatos mama nebegalėjo vaikščioti. Nusivežiau ją į kapines su neįgaliojo vežimėliu, norėdama parodyti šį naują paminklą. Savo dienoraštyje rašė: „Jie norėjo ne tik nužudyti. Jie norėjo ištrinti juos iš mūsų atminties. Bet taip neįvyko. Žinome. Puoselėjame atminimą. Yra Kryžius. Dega žvakės. Praeiviai lenkia galvą. Jauni žmonės sustoja susimastęs. Taigi jie taip pat žino. Atminimas gyvas”.

• 

• 

• 

• 

Przesłanie Katyńskiego krzyża

W domu o Katyniu słyszałam od wczesnego dzieciństwa. Mówiono nieczęsto, półgłosem, między swymi lub kiedy się rodzina nieliczna zbierała we święta. Nie tragizowano, nie było przeklinań i narzekań, aczkolwiek zawsze mówiono o tym z jakąś uderzającą powagą. Dorastałam. W szkole uczyłam się na celująco. Byłam pionierką, komsomołką… Moje pokolenie miało dość beztroskie dzieciństwo. W telewizji towarzysz Breżniew i partia obiecali o wszystko zadbać. Mieliśmy pozytywne i/a jakże szlachetne idee. Na każdym kroku słychać było o zasadzie ,,człowiek człowiekowi bratem”, o przyjaźni narodów, internacjonalizmie, świetlanej przyszłości komunizmu.  Deklamowaliśmy wiersze o Leninie, o ,,Rodinie”, graliśmy w ,,Zarnicę”. I było nam z tym dobrze… W domu przechwalałam się coraz nowymi ,,pocziotnymi gramotami” za aktywną działalność w komsomole.

Rodzice nie zabraniali mi angażować się w ruch młodzieżowy, ale jakoś  i nie cieszyli się z tego specjalnie. Często miałam do nich urazę, że nie dowartościowują moich osiągnięć, próbowałam tłumaczyć, jak ważne jest to, co robię w socjalistycznym ruchu młodzieżowym. Niby nie karcili, jednak czułam, że moje perswazje przyjmowane są z pewnym dystansem.

Uczyłam się w polskiej szkole, jednakże w środowisku młodzieżowym tendencyjnie rozmawialiśmy po rosyjsku. Ojciec strasznie się na mnie i moje koleżeństwo o to obrażał. Podstawowym wymaganiem wobec mnie w domu było rozmawianie po polsku. Każde zboczenie z tego kursu kończyło się sprzeczką. Ojciec mnie przedrzeźniał, ja  zarzucałam mu  nacjonalizm, obsesje na punkcie ruskich. A on mi mówił o wujkach, co przeżyli  lagry w Kałudze, o AK, o mordzie oficerów polskich na Morzu Białym… i o Katyniu. Nie wierzyłam… Bo jak? Ja, komsomołka i aktywistka, miałam uwierzyć, że ustrόj komunistyczny rękoma bratniego przecież narodu programowo prześladował Polaków? Pamiętam rozmowę z mamą, chyba byłam już w klasie maturalnej. Po raz kolejny próbowała mi uświadomić prawdę o mordzie katyńskim. Niestety… Nie miała  szansy. Przecież ja ze szkołą trzy razy byłam z wycieczką w Chatyni, w spalonej przez Niemców białoruskiej wiosce. Mamie się napewno pomyliło! Ja byłam mądrzejsza, widziałam naocznie słupy z dzwonami w miejscu każdej spalonej Chatyńskiej chaty. Kategorycznie – ,,Nie Katyń, tylko Chatyń!“ Mama po  rozmowie odeszła  skulona, miała  łzy w oczach. A ja ? Ja nadal nie rozumiałam jej dramatu.

Zdałam maturę i po ukończeniu nauki w technikum łączności dostałam skierowanie na staż na wagonach-ambulansach pocztowych. Jeździłam z pocztą do Leningradu. Na stacjach kolejowych wymienialiśmy korespondencję i przesyłki pocztowe. W Ostaszkowie do pociągu przychodził pewien staruszek, przywoziłam mu  chleb z Wilna. Oni mieli chleb czarny i biały ,ale takie  ,,cegiełki“, rzekomo niesmaczne. Zawsze prosił mnie o litewski. Kiedyś w rozmowie ze staruszkiem zwierzyłam się, że chcę przyjechać do Ostaszkowa na odpoczynek, bo to piękne miejsce, uzdrowisko, jezioro Sieligier… ,,Dietka, etot gorod stoit na kostiach Poliakow- powiedział mi wtedy. – Eto strasznoje miesto“.

Zesztywniałam z zaskoczenia – coś dieduszku odbiło? A on mówił dalej. Sam, niepytany … tak po prostu sam mówił.  Przypadkowy człowiek, ruski z Ostaszkowa,  opowiadał mi o horrorze, jaki się dział tu za murem, dosłownie w kilku metrach od tego miejsca, gdzie stoimy. O kaźni, co trwała od rana do późnej nocy. – Tam, wskazywał dłonią za mur – strzelali… jęki z przysypanych piachem rowów tłumiła spadająca świeża  warstwa rozstrzelanych ciał. Nikt nie mógł przyjść z pomocą jeńcom, każdy się bał o własne życie.

Staruszek mówił z bólem, z przejęciem. Śpieszył się .Chciał  zdążyć z przekazem, nim ruszy pociąg.

Byłam w pociągu z Litwy, więc nie wiedział, że jestem Polką. Nie widział i nie zrozumiał, czemu uklękłam.  A ja już chyba  nie słyszałam dalszego monologu. Świat nagle  zaczął wirować i się walić. Jeszcze chciałam krzyczeć, że to  nieprawda, niemożliwe… ale już nie potrafiłam. Tu i teraz, w Ostaszkowie, moja buta, mój świat wartości bezpowrotnie staczały się w przepaść.

Po rozmowie z Rosjaninem bardzo wiele sobie przemyślałam. Przeprosiłam rodziców.Wycofałam się z komsomołu. Rzewnie i po raz pierwszy świadomie modliłam się nad grobem Akowskim w pobliskiej puszczy.

Władze radzieckie ujawniły prawdę o Katyniu dopiero w 1990 roku. Mama [Irena Alina Aładowicz] pojechała do Katynia z pierwszą pielgrzymką od nas. Przywiozła garść ziemi. Uzgodnili z ojcem [Bołesław Aładowicz], że ziemia ta ma spocząć na naszym wiejskim cmentarzu w Rudnikach. Ojciec się wystarał o kloc dębowy, w pobliskim tartaku zrobiono krzyż. W miesiąc później przy cmentarnej dróżce w małym sakofagu złożono ziemię pod krzyżem z inskrypcją ,,Ofiarom Katynia“.

Przez wiele lat zbrodnia katyńska była ukrywana. Mimo dramatu, jaki przeżywała z racji zakłamania i zniekształcania prawdy, mama nigdy nie złorzeczyła Rosjanom. Uważała, że naród ten skrzywdzony był przez reżim  bardziej, niż ktoś inny. Katom z Katynia wybaczyła. Modlila się, żeby Bóg też im wybaczył. Ale do ludzi apelowała o pamięć, żeby świat już nigdy nie dopuścił się gehenny.

Na ceremonii poświęcenia krzyża obecni byli przedstawiciele ambasady Polskiej i inni jacyś dygnitarze i dostojnicy. Mama opowiadała wszystkim o przedwojennym  nauczycielu z Rudnik, oficerze rezerwy Włodzimierzu Kasprzykowskim.  Z początkiem wojny  został on wezwany do  ,,wojenkomatu“ (komisariatu wojskowego) w sąsiednim miasteczku. Po kilku dniach ktoś ze znajomych go tam widział. Prosił przekazać żonie, że po tygodniu wróci. Nie wrócił. Jego nazwisko znalazła na liście straconych w Katyniu. Mówiła, że krzyż ufundowała w pamięć o nim. Tak tłumaczyła światu. Ale ja wiem, że jest jeszcze jedna prawda – ten krzyż stanął również dla mnie. Dla mnie i dla takich jak ja, którym Katyń  z Chatyniem przez tyle lat się mylił. Wiem ,  w jej niepisanym testamencie będzie stało, że zawsze mam dbać o ten znak pamięci – krzyż, u podnóża którego ziemia krwią niewinnych ofiar przesiąknięta spoczywa.

Więc tak, jak u Hemingway/a: Nie pytaj, komu bije dzwon… Nie pytaj mnie, dla kogo stoi ten  krzyż.

P. S. Z upływem lat czas nieubłagalnie dokonywał zniszczenia drewnianego znaku pamięci. Rudniczanin Juliusz Aładowicz zaproponował postawienie granitowego pomnika. Uzgodnił z mamą projekt i wykonał prace. Mama z racji słabego zdrowia nie mogła już chodzić. Przywiozłam ją na cmentarz na wózku, żeby jej ten nowy pomnik pokazać.   W swoim pamiętniku napisała: „Chciano ich nie tylko zamordować. Chciano ich wymazać z naszej pamięci. Ale tak się nie stało. Pamiętaliśmy. Jest Krzyż. Pełgają znicze u Jego podnóża. Schylają czoła przechodnie. W zamyśleniu przystaje młodzież. Więc ona też wie i pamięt“a”.